שלמה שפירא
בתאווין – החלום ושברו
ששים שנה עברו מאז העלייה ההמונית מעיראק לארץ ישראל. ולמרות שיוצאי בבל התברכו בחוקרים טובים שבמשך עשרות שנים שׂמו את הדגש בתיעוד וחקר דברים מהותיים וחשובים ביהודי עיראק, הרבה נושאים התחילו לצוץ לאחרונה,דווקא עכשיו מראיה נוסטלגית-אישית ומספר יוצאי עיראק מבוגרים שיצאו לגמלאות מתחילים לתעד את מה שחוו בעיראק ומציינים שרוצים לתעד את מה שעבר עליהם בעיראק.
אביא דוגמה אחת את סאמי בכש המספר בספרו על שכונת בתאווין בבגדד ואשר חלק-ארי של ערב אחד הוקדש לו ביום 8.2.2010 במרכז מורשת יהדות בבל באור יהודה. זה היה ערב של מפגש חברים קרובים , ידידים רחוקים וכאלה שבאים לכל אירוע כמו זה כדי לראות ולהראות, לשמוע ולהישמע וזה היה מעין "פגישת מחזור של חלק מילדי שכונת בתאווין והאולם הגדול היה מלא עד אפס מקום.
שמואל מורה שדיבר באותו ערב שאל את הנוכחים שישבו ענוגים ושמחים מן האווירה " מי מכם היה רוצה לחזור ולשוב לעיראק שיצביע?" אף לא אחד הרים את ידו ואתה שומע מתוך הקהל "הנוסטלגי" פרץ של צחוק וקללות עסיסיות בשפה יהודית בגדאדית על עיראק כ"לא מוחלט". לקבל רכוש כן. לבקר בעיראק כן. אך לא למבוגרים ולא למעט הנכדים שנכחו באולם קיים רגש חרטה או געגוע חזרה לעיראק.
המפגש הזה הזכיר את עלילות ילדי "חסמבה" משכונת בתאווין בבגדד. האמת שאני לא צפיתי לערב כזה, כל כך אישי, חברי, נוסטלגי, פולקלוריסטי שהתלווה בסטנדיפיזם עיראקי יהודי-בגדאדי מצוחקק,מבודח, מתובל מן המעלה הראשונה. באתי רציני לערב ויצאתי בענני צחוק ובידור מן הערב. כל הקהל הרב נהנה. הגדיל לעשות שמח ראש העיר אור יהודה, דוד יוסף, למרות שהוא צבר אמתי הוא יוצא עיראק הכי "גנוב" על יוצאי עיראק.
והיו גם שיחות מאד רציניות באותו ערב:
אחיו של שמואל מורה, ריימונד מורה, סיפר בין השאר איך שהמורה שלו לאנגלית בבית ספר התיכון היהודי "שמאש" פלט את הביטוי you deserved the persecution of Hitler" " ,דבר שקומם את כל תלמידי הכיתה ובית הספר , עד כדי כך שהמורה נאלץ לבוא לכל תלמיד בכיתה ולבקש התנצלות אישית.
כמו כן שמענו את אמיל כהן שבא מאנגליה לכבוד ערב זה ודיבר על הקהילה היהודית-בבלית בלונדון ועל פעולותיה התרבותיות שם. בין השאר הזכיר שתי חוקרות אחת משוויץ – Aline Schhlaepfer ואחת מצרפתCaecilia Pieri שהשתתפו בכנס על יהודי עיראק בלונדון ואשר נושאו העיקרי "אלכוויתי" ועוד יוצרים יהודים מעיראק וזה היה במאי 2009 .
החוקר נסים קזז דיבר על חשיבות הזיכרונות לגבי התודעה הערבית ל"פרהוד" וסקר את ההתעניינות ביהודי עיראק בשנים האחרונות שתלמידי מחקר ל-מסטר ול-דוקטורט בעיראק בוחרים נושאים יהודיים וחוקרים אותם והביא מספר של שמות חוקרים.
החוקרת סיגל גורג'י שהיתה אמורה לדבר בערב לא הגיעה, אך שלחה מכתב והוקראו דבריה על ידי אסנת אברהמי. זה היה בהקשר "זיכרונותיו של שמואל מורה בשפה הערבית באילאף. בין השאר כתבה: "פרופ' שמואל מורה, חתן פרס ישראל לשנת 1999, חוקר בעל שם בינלאומי בהיסטוריה ובספרות הערבית הקלסית והמודרנית. מחקריו על השירה , הספרות והתאטרון הערביים מהווים פריצת דרך ומהפכה של ממש בחקר ספרות ערב. אין ספק שמחקריו בתחומים אלה מהווים נכסי צאן ברזל ובסיס מחקרי חשוב להבנת תהליכים ומגמות בחקר הספרות הערבית הקלסית והמודרנית...בשנים האחרונות אנו עדים לכתיבה חדשה של פרופ' מורה שזוכה לפופולריות עצומה ברחבי העולם. זאת כתיבתו האוטוביוגרפית מעל דפי העיתון הערבי האינטרנטי "אילאף"...בתוך זיכרונותיו מקדיש מורה מקום נרחב לתיאור שכונת "בתאווין"...
היו עוד משתתפים שדיברו באותו ערב.
לגבי, ציפיתי משהו יותר מן הערב. אחד הנושאים שאני מנסה לחקור אותם הוא גם "בתאווין" וכמעט מאומה לא רכשתי מערב זה וחבל. כנראה, שפספסנו אותם מבוגרים שהיו אז ב-בתאווין- בזמנו שהיו יכולים לענות על שאלותי. ניסיתי לראיין בערב זה, ולשאלות יותר מעמיקות בנושא, טרם קבלתי תשובה. לדעתי, בתאווין יכולה לשמש דוגמא על "חלום ושברו". על כך עוד אכתוב בהרחבה בהמשך.
9.02.2010
הרשימה של בתאווין מאד יפה , לא ידעתי על הערב ההוא . אכן, לא מעט אנשים ואני ביניהם חוזרים עתה לזיכרונות עיראק אבל אחרת . יפה שקיבצת אותם. שלך אלי עמיר
השבמחק10.02.2019
לשלמה היקר שלום רב,
השבמחקתודה רבה על פרסום ההודעה, ישר כוח, אתה עושה שירות נאמן לעדה, לחברה ולספרות בישראל
בכבוד רב,
שמואל
פרופ' שמואל מורה,
2010, פבר׳ 4, 11:31
הזמנה לערב זיכרונות משכונת בתאווין בבגדד - במרכז מורשת יהדות בבל
השבמחק8 בפברואר 2010 בשעה 18:30
ההזמנה
אגודת האקדמאים יוצאי עיראק בישראל
מתכבדת להזמין אתכם לערב זיכרונות משכונת הבתאוויין
הערב יתקיים במרכז מורשת יהדות בבל, ש"ד מרדכי בן-פורת, אור-יהודה, ביום ב' כד בשבט תש"ע
8 בפברואר 2010 בשעה 18:30
בתכנית:
(19:00) יו"ר הכנס: פרופ' שמואל מורה
מנחה: מר סמי בכאש, תושב שכונת בתאוויין, הקדמה על ספר משפחת בכאש
ברכות:
פרופ' שמואל מורה, יו"ר האגודה
מר מנחם עיני (תת"א, מיל')
מר ששון סחייק (תת"א, מיל')
(19:35-19:15)
שיחת אורח: מר אמיל כהן, לונדון: פעילותם של יוצאי עיראק בלונדון לשימור מורשת יהדות בבל
(20:15-19:35)
שכונת בתאוויין והייחוד של תושביה היהודים
פרופ' ריימונד מורה, אוניברסיטת בן-גוריון, ייחודה של שכונת הבתאוויין, משפחות וחברים
ד"ר נסים קזז, חשיבות הזיכרונות לגבי התודעה הערבית ל"פרהוד"
ד"ר סיגל גורג'י, תגובות הקוראים לגבי הזיכרונות משכונת הבאתאוויין, של פרופ' שמואל מורה
מר יעקב שמאש, השכונה והמשפחות היהודיות והמוסלמיות שלה
מר מנשה עיני, חוויות מהשכונה
בתאווין - הזמנה לערב זיכרונות משכונת בתאווין בבגדד - במרכז מורשת יהדות בבל - 8/2/2010
השבמחקندوة استذكارية في إسرائيل عن بغداد والبتاويي
أ. د. شموئيل (سامي) موريه: دعت رابطة الجامعيين اليهود النازحين من العراق يهود العراق في اسرائيل الى حضور ندوة استذكارية عن ايام بغداد عامة والبتاويين خاصة في يوم الاثنين 8 شباط / فبراير، 2010، التي ستعقد في مركز ومتحف تراث يهود العراق في أور-يهودا، وسيقوم عريف الحفل السيد سامي بخاش، مؤلف كتاب عن سيرة عائلة بخاش البغدادية، بافتتاح الأمسية التى استبشر بانعقادها الكثير من سكان البتاويين وبستان الخس والكرادة وغيرها من المحلات البغدادية التي كان يقطنها اليهود سابقا. وسيلقي كلمة ترحيبة كل من السيد مردخاي بن بورات رئيس ادارة مركز ومتحف تراث يهود العراق في أور- يهودا قرب تل- أبيب، ورئيس رابطة الجامعيين اليهود من العراق كاتب هذه السطور، والسيد مناحيم عيني جار عائلة ابراهيم مير معلم.
أطلال منزل شموئيل موريه في البتاويين
سيتحدث في القسم الاول من الامسية، الاستاذ أميل كوهين نزيل لندن، عن نشاط يهود العراق في انكلترا لاحياء تراث يهود العراق وخاصة عن التراث الموسيقي للأخوين صالح وداوود الكويتي، وقد بثّ تلفزيون القناة "الحرة" في مساء يوم 2. 2. 2010، بمبادرة الاستاذ أميل كوهين، برنامجا حول الأخوين واطلاق اسم الاخوين الكويتيين على شارع في تل ابيب، تحدث فيه شلومو ابن صالح الكويتي عن والده وعمه، ثم اجرت المذيعة المبدعة ايمان حداد حوارا عن الموسيقى في العراق مع كاتب هذه السطور باشراف المخرج نضال كناعنة من القناة الحرة.
أما القسم الثاني من الامسية فسيكرس لاستعادة ذكريات ايام العراق من قبل بعض سكان حي البتاويين وأغلبهم تبوأ المناصب العالية في اسرائيل في جميع الميادين السياسية والإدارية والعلمية. فسيتحدث البروفيسور ريموند موريه والسيد منشي عيني عن ذكرياتهما الخاصة بالبتاويين، وسيلقي الدكتور نسيم قزاز المتخصص بتاريخ يهود العراق والدكتورة سيجال كرجي، كلمة عن تعليقات المثقفين العراقيين على سلسلة "ذكريات وشجون" التي نشرتـُها في جريدة "ايلاف" الغراء واعيد نشرها في مجلة "الأخبار" لمحررها الاستاذ نوري علي. كما ستعرض صور عن حياة يهود البتاويين في بغداد في الأربعينيات من القرن الماضي وعن بيوت البتاويين ومبنى كنيس مئير طويق ومدرسة السعدون، التقط الصور الأخيرة اصدقاء عراقيون أوفياء استجابة لحنين يهود البتاويين الى دورهم هناك. هذا وستلقى قصيدة الشاعر الكبير د. جبار جمال الدين التي نظمها تحية لهذه المناسبة التذكراية أمام الندوة مع ترجمتها العبرية بقلم الشاعر والمربي الاستاذ عزرا مراد. وسيغني السيد عوديد (عادل) عميت بمصاحبة العود منلوجاته التي ألفها بلهجة يهود بغداد.
ومن الجدير بالذكر هنا أن الكثير من قصائد الدكتور جبار جمال الدين ترجمت الى اللغة العبرية من قبل كبار المترجمين من امثال الشاعر الاستاذ زكي بنيامين اهرون وشلومو شبيرا وعزرا مراد ولطيف أبو الخير (بارطوب) ويوسف دوري، كما تـُرجمتْ بعض مقالات الاستاذ مازن لطيف عن يهود العراق الى العبرية ونشرت في الصحف الالكترونية وغيرها، ويعجب القراء اليوم في اسرائيل لهذه العودة بالذاكرة الجماعية العراقية الى مساهمة اليهود في بناء صرح العراق الحديث، وطنهم الام، والتغني بمحاسن اخلاقهم وفضائلهم وتعلقهم بالعراق، هذه العودة المباركة التي بادر اليها الأستاذ الدكتور رشيد الخيون والصحفي العراقي نزيل لندن الأديب خالد القشطيني في صحيفة "الشرق الأوسط". وهذه الندوة مفتوحة أمام اليهود الذين ولدوا في العراق وابنائهم واحفادهم ليقفوا على مستوى الحياة فيها وعلى القصور الفخمة التي عاشوا فيها وعلى حدائقهم الغناء قرب دجلة الخير والعطاء الى ان جاءت حرب 1948 فحلت البغضاء بدل الأخاء، ثم تلتها الكارثة العظمى في مصرع العائلة المالكة العراقية، ومصرع عبد الكريم قاسم الذي تلته الموجة الثانية من الأضطهاد الصدامي وإهانة وطرد المتمسكين بتراب العراق في مطلع السبعينات من القرن الماضي. وسيحاول كاتب هذه السطور الوقوف على مشاعر الجيل الجديد من أبناء واحفاد هؤلاء اليهود من مواليد اسرائيل نحو وطن آبائهم العراق واحداثه وهل يوجد بينهم من يرغب في العودة اليه والمطالبة باملاكهم لاستيطانها مرة اخري أو لمجرد زيارة مسقط رأس آبائهم واجدادهم حبا في التعرف على مرابع الأحلام والحنين؟، وسنحاول التعرف كذلك على مدى تمسك الاحفاد باللغة العربية وباللهجة اليهودية وتراثهم وأغانيهم والتيارات السياسية والدينية التي ينتمون إليها، ولنا عودة الى هذا الاجتماع الفريد من نوعيه ليهود العراق في إسرائيل...
המשך:
השבמחקبفستاني" التي ترجمت الى اللغة العربية ونشرت في "إيلاف". وقد اذيعت هذه الاغنية المسجلة على قرص في حفل تأسيس رابطة الصداقة الاسرائيلية الكردية يوم 23 كانون الاول، 2009 التي ترأسها زعماء يهود كردستان في إسرائيل، وهم السادة أكرم برزاني، ويهودا بن يوسف رئيس جمعية اتحاد يهود كردستان في اسرائيل.
ومن منشورات الرابطة المعدة للطبع كتاب باللغة العربية وهو مجموعة مقالات للصحفي الاديب اليساري صالح نعيم طويق الذي عمل محررا في جريدة "الأهالي" صحيفة كامل الجادرجي زعيم جماعة الاهالي، أما الكتاب الثاني فباللغة العبرية وهي كتاب "صنم في الحرم الجامعي الاسرائيلي" للأديب سليم فتال مؤلف رائعته "في أحياء بغداد"، يروي فيها سيرة عالته في محلة ططران (أبو دودو)، وفي كتابه "صنم في الحرم"، يرد الأديب فتال على الذين يحاولون تهميش احداث فرهود عام 1941 مدعين إن الحركة الصهيونية كانت الدافع الرئيسي للهجرة الجماهيرية ليهود العراق وليس الفرهود، أما الكتاب الثالث فهو ذكريات الدكتور نسيم قزاز حول هجرته الى اسرائيل بعد اغتيال والده في بداية مذبحة الفرهود حين اوقف الباص الذي اقله مع والده وشريكه في تربية الخيول العربية المرحوم مثير خليف خال الأستاذ سليم فتال في محلة باب الشيخ، فسحب القتلة الخال من السيارة فلحقه شريكه ناحوم والد نسيم قزاز لتخليصه من أيديهم لان الكثير من ابناء المحلة كانوا يشتغلون عنده في صناعة الابريسم، ثم اختفى اثرهما الى اليوم. والكتابان هما، في نظر عدد من المثقفين اليهود، "نداء الدم المغدور الذي لم يهدأ الى اليوم مطالبا الابناء رواية الاحداث للتاريخ ولاتخاذ العبر منها". والكتاب الثالث هو كتاب ذكريات الصحفي والاديب باروخ مئيري مراسل صحيفة معاريب سابقا، يروي فيها سيرة حياته كفتى حاول الاندماج في حياة الكيبوتس في اسرائيل فأخفق. ومع ذلك فقد شق طريقه في الحياة العملية من موظف صغير الى أن تبوّأ وظيفته الرفيعة في جريدة "معاريب" حين اصبح مدير مكتبها في اورشليم- القدس، وهذا هو كتابه السابع.
وهكذا نرى كيف تنتقل رابطة الجامعيين اليهود من النشر باللغة العربية الى اللغة العبرية بسبب تناقص اعداد كتاب العربية وقرائها بينهم أمام مدّ الزمن، واندماج الجيل الجديد بالثقافة العبرية والمجتمع الاسرائيلي الحديث.